amerika birleşik devletleri-türkiye ilişkileri ne demek?

Amerika Birleşik Devletleri-Türkiye ilişkileri, Amerika Birleşik Devletleri ile Türkiye'nin Osmanlı İmparatorluğu döneminde başlayan ve 1947 yılından bu yana¹ aktif sürdürdüğü uluslararası politikaları içerir.

İlişkilerin tarihçesi

Osmanlı dönemi

1795 yılında Osmanlı Devleti'nin Kuzey Afrika Eyaletleri (Fas Sultanlığı, Cezayir, Tunus ve Trablusgarp)² ABD'yi Trablusgarp ve Cezayir de yenmiş, eyalet gemileri Cezayir'de ABD bayrağını taşıyan gemiyi ele geçirmişlerdir. 1796 yılında Osmanlı Devleti Eyaletleri-ABD ile Trablus Antlaşması yapılmıştır. Birinci Berberi Savaşı 1801 yılında ABD ile Osmanlı Devleti'nin Kuzey Afrika eyaletleri arasında karşılıklı savaş ilan edilmiş³ savaş 4 yıl sürmüştür. ABD bu savaşta bazı haklar elde etmiştir.⁴ ABD Başkanı Thomas Jefferson, Nisan 1802'de İzmir'e ilk Amerikan konsolosunu atadı.⁵ Türk-Amerikan ilişkileri1830’da Seyr-i Sefain Antlaşması ile başlamıştır.⁶

Cumhuriyet öncesi dönem

Kurtuluş Savaşı sırasında, işgalci devletlerin yanında yer alan ABD, işgale donanmasıyla destek vermiştir. İşgal boyunca ağırlıklı olarak tarafsız bir rol oynadığını söylese de Samsun gibi deniz kıyısındaki kentler, bu donanmaya ait gemilerce bombalanmıştır. Ayrıca İttihat ve Terakki yönetimi tarafından Birinci Dünya Savaşı'nın başında tek taraflı olarak kaldırılan kapitülasyonların devam etmesi için 19 Ocak 1919 tarihinde İstanbul'da bulunan İngiliz, Fransız ve İtalyan Yüksek Komiserlerinin Türk yönetimine vermiş oldukları nota ABD tarafından desteklenmiştir.⁷ 1919-1927 döneminde Amerikan Yüksek Komiseri sıfatıyla Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyetinde görev yapan Amiral Bristol, ilişkinin ilk yıllarında da etkili olmuştur. Türkiye Cumhuriyeti kurulurken ABD ile sıkı ekonomik ilişkiler geliştirmek isteyen ve Lozan Antlaşması sırasında ABD'nin politik desteğini arayan TBMM ve hükûmet, 1923 yılı başında Türkiye'de yatırım yapacak Amerikan şirketlerine teşvikler içeren Chester⁸ Teşvikleri yasasını kabul etti.

Cumhuriyetin ilk yılları

Lozan Barış Konferansı sırasında 6 Ağustos 1923 tarihinde imzalanan ikili antlaşma iki devletin ilk diplomatik ilişkisi olmuştur. İki devlet arasında siyasal ilişkilerin devletler hukuk kapsamında kurulmasını, konsoloslukla açılmasını ve kapitülasyonların kaldırılmasını öngören bu antlaşma Amerika Birleşik Devletleri Senatosunun Ermeni Sorununun yarattığı hava, Türkiye'deki Amerikan okullarının durumu ve azınlıkların korunmasına dair oluşan yanlış izlenimler nedeniyle onaylanmamış, bu durumda Türkiye Büyük Millet Meclisi de antlaşmayı onaylamamıştır. 24 Aralık 1923 tarihindeki iki ülke vatandaşlarının hak ve çıkarlarına ilişkin nota verişimi ile yapılan anlaşma ve 20 Temmuz 1926 tarihindeki iki ülke ticari ilişkilerini düzenleyen nota verişimi ile geçici olarak düzenlenen Amerikan-Türk ilişkileri 17 Şubat 1927 tarihindeki nota verişimi ile modus vivendi olarak da olsa normal siyasi kurulması ile olağan duruma gelmiştir.⁹

Soğuk Savaş'ın başlangıcı

Türkiye II. Dünya Savaşı'nın son aylarında Amerika Birleşik Devletleri ve müttefiklerinin yanında yer alarak Almanya'ya savaş ilan etti. II. Dünya Savaşı'nın sona ermesi ile birlikte Soğuk Savaş yılları başladı. ABD Senatosu 1947 yılında Sovyetler Birliği'ne karşı Batı blokunu yardım etmek üzere¹⁰ Truman Doktrini'nin bir parçası olarak Türkiye için bir ekonomik ve askerî yardım paketini onayladı.

Sovyetler Birliği lideri Stalin'in Türkiye'den toprak talepleri¹¹ karşısında Türkiye de Kore Savaşı'nda (1950-1953) Birleşmiş Milletler'in yanında yer aldı, 1952 yılında NATO'ya katıldı ve 1955 yılında CENTO'nun kurucu üyeleri arasında yer aldı. 1954 yılında ABD'ye İncirlik Hava Üssü'nü kurma izni verildi. Bu üs Soğuk Savaş, I. Körfez Savaşı ve Irak Savaşı'nda Türkiye'nin izni ile kullanıldı.

1963 yılı sonunda Kıbrıs'ta Türk ve Rum topluluklar arasında yaşanmaya başlayan silahlı çatışmalar karşısında Türkiye'nin tutumunu sertleştirmesi üzerine, dönemin ABD Başkanı Lyndon Johnson'ın, dönemin Başbakanı İsmet İnönü'ye yönelik olarak 5 Haziran 1964 tarihinde kaleme aldığı, Türkiye'yi Kıbrıs'a askerî müdahalede bulunmaması konusunda tehdit eden ve tarihe "Johnson Mektubu" olarak geçen mektup, iki ülke ilişkilerinde gerilmeye neden oldu.

Türkiye ve ABD arasında farklı tarihlerde imzalanmış bulunan 55 adet ikili anlaşma, 3 Temmuz 1969'da imzalanan "Ortak Savunma ve İşbirliği Anlaşması" ile tek bir metinde toplandı.

Kıbrıs Harekâtı ve silah ambargosu

1 Temmuz 1974 tarihindeki Resmî Gazete'de yayımlanan habere göre Türkiye haşhaş ekimini durdurmadığı için Amerika Birleşik Devletleri Türkiye'ye ambargo koydu. Kıbrıs Harekâtı'ndan sonra dönemin ABD Hükûmeti, ambargoya Kıbrıs Harekâtı'nı da ekledi ve Türkiye'den Kuzey Kıbrıs'taki askerleri geri çekmesini talep etti. Türkiye ise bu kararı tanımayarak Kıbrıs Harekâtı'na devam etti. Bu silah ambargosu nedeniyle Türkiye'de ABD'den alınan silah ihtiyacı gözden geçirildi ve Türk Savunma Sanayisi'nin kurulmasına karar verildi. ASELSAN ve ROKETSAN gibi önemli Türk Savunma Sanayisi firmaları bu dönemde kuruldu. Silah ambargosu 1978 yılının eylül ayı sonunda ABD Kongresi'nin kararıyla kaldırıldı. Ambargonun kesin olarak kaldırılmasından sonra "Türk-Amerikan ilişkilerinde yeni ve olumlu bir dönem başlamış olacağını umduğunu" ifade eden¹² dönemin Başbakanı Bülent Ecevit, ABD üslerini yeniden faaliyete açtı.¹³ Ambargonun kaldırılmasına rağmen Türkiye'ye yapılan silah yardımı ancak 1980 yılında 1974 öncesindeki düzeye ulaşabildi.

1980 ve 1990'lı yıllar

1980'li yıllarda Türkiye hükûmetleriyle ABD hükûmetleri arasında genel anlamda sıcak ilişkiler gözlendi. Bu dönemde Ermeni Sorunu ve Kıbrıs Sorunu Türkiye-ABD ilişkilerine gölge düşürdüyse de ilişkiler genel olarak olumlu düzeyde gelişti. Başbakan ve Cumhurbaşkanı Turgut Özal I. Körfez Savaşı sırasında ABD Başkanı George H.W. Bush'la çok yakın bir dayanışma politikası izledi. Türkiye, Irak petrollerini taşıyan Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru Hattını kapattı. Ayrıca Demirel ve Çiller hükûmetleri savaştan sonra NATO tarafından Kuzey Irak'ta uygulanan uçuş yasağına destek verdiler.

Irak Savaşı

11 Eylül saldırıları sonrasında Türkiye, ABD'ye terörizme karşı yaptığı mücadelede destek vermeye devam etti. Ancak ABD'nin 2003 yılında Irak'ı işgal etmek istemesi Türk kamuoyunda büyük bir tepkiyle karşılandı. ABD'nin bu işgal sırasında Türk topraklarını kullanmasına izin vermek için TBMM'ye sunulan 1 Mart tezkeresi'nın reddedilmesi ABD'de büyük bir hayal kırıklığına yol açtı ve Türkiye-ABD ilişkilerinin soğumasına neden oldu. 4 Temmuz 2003 günü Kuzey Irak'ın Süleymaniye kentinde karargâh kurmuş bulunan bir binbaşı komutasında 11 Türk Silahlı Kuvvetleri mensubunun ve Türkmen mihmandarlarının Irak'taki işgal kuvvetlerinin bir parçası olan Amerikan 173. Hava İndirme Tugayı'na bağlı askerlerce ve yanlarında peşmergelerin de bulunduğu bir ortamda, bir baskın sonucu başlarına çuval geçirilmek suretiyle götürülüp, alıkonularak sorguya çekilmeleri olayı ilişkileri daha da gerginleştirdi. Çuval Olayı olarak bilinen 2003 yılındaki bu kriz sonrasında, ABD'nin Türkiye Devletinden; dönemin Başbakanı ve cumhurbaşkanını arayarak özür dileyerek ve birçok görüşmeden sonra Türkiye'nin çıkarları doğrultusunda ilişkiler iyimser düzeye ulaşmıştır.¹⁴ Ancak buna karşılık olarak 2014 yılında Türkiye İstanbul-Sarayburnu'nda USS ROSS adlı Amerikan gemisi askerlerinin başına Türkiye Gençlik Birliği (TGB) üyesi bir grup tarafından Çuval Olayı{{'}}na misillime olarak çuval geçirilmiş ve üzerlerine boyalar atılmıştır.¹⁵ Olaylar siyasi alanada sıçrayınca daha da büyümeden çözüme kavuşmuştur. Bu olaylar misilleme olarak algılanmıştır.¹⁶

Filistin sorunu

İsrail-Filistin arasındaki sorunda Türkiye, Filistin Devleti'ni desteklemiş ancak ABD bu olaylarda İsrail'i savunmuştur. Ayrıca Ermenistan ve Azerbaycan arasındaki sorunda ise Türkiye Karabağ Savaşı'ndan bu yana Azerbaycan yanlısı politikasıyla soruna müdahil olmuş, Ermenistan sınır kapısını kapatmış ve Ermenistan'a kısmi ambargo uygulamıştır. ABD ise müdahil olmamıştır.

2011 yılından beri devam eden Suriye İç Savaşının başlangıcında iki müttfefik de birbirini destekler niteliktedir. Türkiye, Suriye topraklarında güvenli bölge kurmak istemiş Amerika bu durumu önceleri sıcak bakmamış fakat sonraları Türkiye'yi destekler açıklamalar yapmıştır. Suriye'deki iç savaşa müdahil olan AB ve ABD Cidde şehrinde toplanarak Cidde Bildirisi yayınlamıştır.¹⁷ Fakat Türkiye Devleti bu anlaşmayı imzalamamıştır.¹⁸

Ermeni soykırımı iddiaları

10 Ekim 2007 tarihinde ABD Temsilciler Meclisi'nin Dışişleri komisyonu, 1915 olaylarını "soykırım" olarak nitelendiren tasarıyı 21'e karşı 27 oyla kabul etti¹⁹. Bu karar Türkiye tarafından tepkiyle karşılandı. Kararın yasalaşması halinde ABD'nin Türkiye'deki askeri etkinliklerinin kısıtlanabileceği belirtilmiş ancak tasarı Temsilciler Meclisi'nin genel kuruluna sunularak kabul edilmedi.

PYD ile YPG Krizi

ABD yetkililerinin PYD'yi terör örgütü olarak görmediği yönündeki açıklamalarına karşı dönemin Türkiye Başbakanı Ahmet Davutoğlu Kuzey Suriye'de Türkiye'ye komşu bir Kürt Devleti kurulmasına müsamaha göstermeyeceğini açıklamış, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan da tepki göstererek PYD'nin PKK'dan bir farkı olmadığını Türkiye'nin gözünde YPG'nin de terör örgütü olduğu söylemiş ve ABD'ye "Bu nasıl ortaklık?" çıkışında²⁰ bulunmuştur.²¹ Yine Erdoğan, ABD ile PYD'nin ilişkisine işaret ederek "Ben miyim senin ortağın, yoksa Kobani'deki teröristler mi?" çıkışına ABD Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü John Kirby, YPG'nin IŞİD ile mücadelede başarılı olduğunu, ABD'nin YPG'yi terörist örgüt olarak görmediği ve kendilerini desteklemeyi sürdüreceğini söylemiştir.²² PKK ile PYD tarafından düzenlenen 2016 Ankara saldırısı sonrası Erdoğan ABD'ye yönelik "PYD'ye silah yardımı yaptığını açıkla" eleştirisinde bulundu.²³

Fethullah Gülen'in iadesi

2016 Türkiye askerî darbe girişimi sonrası Yıldırım, ABD Başkanı Barack Obama'ya seslenerek ABD'nin Pensilvanya eyaletinde yaşayan Fethullahçı Terör Örgütü (FETÖ) lideri olmakla suçlanan Fethullah Gülen'in terör örgütü lideri sıfatıyla Türkiye'ye iade edilmesi çağrısında bulundu.²⁴ ABD Dışişleri Bakanlığı sözcüsü Mark Toner, incelemenin halen devam ettiğini ve bu konuda henüz herhangi bir sonuca varılmadığını belirtti.²⁵ Yıldırım tarafından kurulan hükûmette Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı görevine devam eden Mevlüt Çavuşoğlu, Fethullah Gülen'in iadesiyle ilgili ikamet ettiği ABD'den yanıt gelmemesi halinde iki ülke ilişkilerine zarar vereceğini ifade ederek ABD'nin bu tutumunu eleştirmiştir.²⁶

Türkiye Cumhuriyeti Adalet Bakanı Bekir Bozdağ ise Fethullah Gülen'in iadesi gerçekleşmediği takdirde 'ABD'nin Türkiye'yi bir teröriste feda etmiş olacağını' belirtmiştir.²⁷2017 Türkiye anayasa değişikliği referandumu sonrası ABD Başkanı Donald Trump, Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ı telefonla arayarak, Pazar günü düzenlenen ve Cumhurbaşkanlığı sistemine geçişin oylandığı anayasa değişikliği 'referandumunda elde ettiği zaferden dolayı' tebrik etti.²⁸

Vize Krizi

ABD’de yayımlanan New York Times gazetesinin haberine göre, çifte pasaportlu vatandaşlar ve ABD’li papaz Andrew Craig Brunson gibi yabancılar dahil ‘darbe teşebbüsü’ ve ‘casusluk’ gibi suçlamalarla, 12 ABD uyruklu vatandaş tutuklanmış durumdadır. ABD ise İran asıllı Türk vatandaşı ve iş insanı Reza Zarrab’ın tutuklu yargılandığı dava kapsamında Halkbank Genel Müdür Yardımcısı Hakan Atilla ve Eski Ekonomi Bakanı Zafer Çağlayan’ın tutukluluğunu istemiştir. Sebebi ise İran’a uygulanan ambargoyu kaldırmak olarak açıklanmıştır. Metin Topuz’un tutuklanmasının ardından ABD Büyükelçiliği ”Türkiye’den başvurular süresiz durduruldu” açıklaması yaptı. Washington’ın Türkiye’den vize başvurularını askıya alması üzerine misilleme olarak Ankara’nın da ABD vatandaşlarına uyguladığı vize prosedürünü geçici olarak durdurması, iki ülke arasında bugüne kadar en kapsamlı diplomatik yaptırım olarak görülüyor. Amerikan basınına göre Washington’da ”Türkiye bir rehin alma politikası mı izliyor?” kanaati doğarken, bu algının bir tezahürü de ABD’nin Ankara Büyükelçisi John Bass’ın Türk hükûmetinin ”adalet değil intikam peşinde” olduğu yönündeki açıklamasıydı.

Daha önce de vizelerin askıya alınması, 2003 yılında ABD işle yürütülen 1 Mart tezkeresi müzakereleri sonrasında ve 2014’te ABD’li askerlerin başına çuval geçirilmesi gibi olaylarda yaşanmıştı fakat bu son olay diğerlerinden farklılaşmaktadır. Nedeni ise vize uygulamasının ”her iki ülke vatandaşlarına sirayet edecek” kadar kapsamlı olmasıdır. ABD ve Türkiye her zaman sıkıntılı süreçlerden geçmiştir ancak bütün Amerikan ve Türk vatandaşlarının birbirlerinin ülkelerinden mahrum bırakacak türden bir yaptırımı hatırlamak güçtür.²⁹

S-400 Krizi

S-400 krizi, Türkiye'nin Rusya'dan bir hava savunma sistemi olan S-400'ü tedarik etmesi üzerine NATO müttefiki olan Türkiye ile ABD arasında yaşanan anlaşmazlığı ifade eder. ABD'li yetkililer, S-400 hava savunma sisteminin Rusya tarafından istihbarat toplama platformu olarak kullanıldığını iddia ediyor.³⁰ Ancak Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu S-400 hava savunma sisteminin NATO sistemine entegre edilmeyeceğini ifade etti.³¹ Ayrıca, NATO Genel Sekreteri Jens Stoltenberg, Türk yetkililerin açıklamalarını teyit ederek S-400 sistemini hiçbir üye ülkenin hava savunma sistemine entegre edilmeyeceğini beyan etti.³² Buna rağmen, ABD S-400 endişesini her vesileyle dile getirmeye devam etmektedir. Örneğin, Türkiye'nin S-400 hava savunma sisteminin tesliminin tamamlanmasını müteakip gerçekleştirdiği testler ABD'de rahatsızlık uyandırdı. Nitekim, 26 Kasım 2019'da ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo "ABD'nin Türkiye'ye net bir şekilde, S-400 hava savunma sistemini tam olarak operasyonel hale getirmesini istemediğini ilettiğini" söyledi.³³

ABD'li yetkililer, Türkiye'nin S-400 hava savunma sisteminden vazgeçmediği takdirde ABD'nin Hasımlarıyla Yaptırımlar Yoluyla Mücadele Etme Yasası (CAATSA) kapsamındaki yaptırımların devreye sokulacağını ifade etti.³⁴ Ayrıca, ABD Savunma Bakanlığı, Türkiye'nin Rusya'dan S-400 hava savunma sistemini tedarik etmesi nedeniyle F-35 savaş uçakları programından çıkarıldığını açıkladı.³⁵

Türkiye Cumhuriyeti Milli Savunma Bakanlığı, S-400 hava savunma sistemin Nisan 2020'de faal hale getirilmesinin planlandığını açıkladı.³⁶

Türkiye'deki Amerikan okulları

<table> <thead> <tr class="header"> <th>Şehir</th> <th>Kurum adı</th> <th>Başlangıç</th> <th>Bitiş</th> <th>Açık</th> </tr> </thead> <tbody> <tr class="odd"> <td><a href="Bursa" title="wikilink">Bursa</a></td> <td><a href="Bursa_Amerikan_Kız_Koleji" title="wikilink">Bursa Amerikan Kız Koleji</a></td> <td>1854</td> <td>1928</td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="İstanbul" title="wikilink">İstanbul</a></td> <td><a href="İstanbul_Amerikan_Robert_Lisesi" title="wikilink">İstanbul Amerikan Robert Lisesi</a></td> <td>1863</td> <td>-</td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Kayseri" title="wikilink">Kayseri</a></td> <td><a href="Talas_Amerikan_Okulu" title="wikilink">Talas Amerikan Okulu</a></td> <td>1871</td> <td>1968</td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Amasya" title="wikilink">Amasya</a></td> <td><a href="Merzifon_Amerikan_Koleji" title="wikilink">Merzifon Amerikan Koleji</a></td> <td>1886</td> <td>1924</td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="İstanbul" title="wikilink">İstanbul</a></td> <td><a href="Üsküdar_Amerikan_Lisesi" title="wikilink">Üsküdar Amerikan Lisesi</a></td> <td>1876</td> <td>-</td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Mersin" title="wikilink">Mersin</a></td> <td><a href="Tarsus_Amerikan_Lisesi" title="wikilink">Tarsus Amerikan Lisesi</a></td> <td>1888</td> <td>-</td> <td></td> </tr> </tbody> </table>

Türkiye'deki Amerikan üsleri

Türkiye'nin toplamda 16 noktasında ABD Silahlı Kuvvetleri'ne ait askeri üsleri yer almakta, yine 15 farklı noktada ise NATO radarları vardır. Ayrıca 5 farklı noktada da ABD'nin füze ve nükleer bomba kontrol merkezleri³⁷ konuşlanmıştır. İzmit, Balıkesir, Eskişehir, Konya, Ankara, Malatya ve Erzurum'da ise ABD'ye ait nükleer silah depoları yer alıyor. ABD'nin Türkiye'de bulunan en büyük askeri üssü İncirlik Hava Üssü'dür.³⁸

İki ülke karşılaştırması

<table> <thead> <tr class="header"> <th>Yaygın İsim</th> <th><a href="Türkiye" title="wikilink">Türkiye</a></th> <th><a href="Amerika_Birleşik_Devletleri" title="wikilink">Amerika</a></th> </tr> </thead> <tbody> <tr class="odd"> <td>Resmi İsim</td> <td>Türkiye Cumhuriyeti</td> <td>Amerika Birleşik Devletleri</td> </tr> <tr class="even"> <td>Ülke Arması</td> <td> (<a href="De_facto" title="wikilink">fiilen</a>)</td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td>Bayrak</td> <td>{{bayraksimge|Türkiye</td> <td>size = 100px }}</td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Yüzölçümüne_göre_ülkelerin_listesi" title="wikilink">Yüz Ölçümü</a></td> <td>783.356 km² (302.455 sq mi) (36.)</td> <td>9.525.067 km2 (3.794.083 sq mi) (<a href="Alaska" title="wikilink">Alaska</a> ve <a href="Hawaii" title="wikilink">Hawaii</a> dahil)<a href="#fn1" class="footnote-ref" id="fnref1" role="doc-noteref">1</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Ülkelere_göre_nüfuslar_ve_yoğunlukları" title="wikilink">Nüfus</a></td> <td>83.614.362 (18.)</td> <td>331.893.745 (3.)</td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Nüfus_yoğunluğu" title="wikilink">Nüfus Yoğunluğu</a></td> <td>109/km2 (282.3/sq mi) (107.)</td> <td>33.6/km2 (87/sq mi) (146.)</td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Başkentler_listesi" title="wikilink">Başkent</a></td> <td><a href="Ankara" title="wikilink">Ankara</a></td> <td><a href="Washington,_D.C." title="wikilink">Washington, D.C.</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>En Büyük Şehir</td> <td><a href="İstanbul" title="wikilink">İstanbul</a> (15.462.452)</td> <td><a href="New_York" title="wikilink">New York</a> (8.622.698)</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Yönetik biçimi</td> <td><a href="Üniter_Devlet" title="wikilink">Üniter</a> <a href="Çok_partili_sistem" title="wikilink">Çok Partili</a> <a href="Demokrasi" title="wikilink">Demokratik</a> <a href="Cumhuriyet" title="wikilink">Cumhuriyet</a></td> <td><a href="Federalizm" title="wikilink">Federal</a> <a href="Demokrasi" title="wikilink">Demokratik</a> <a href="Cumhuriyet" title="wikilink">Cumhuriyet</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>Kurucu Lider</td> <td><a href="Mustafa_Kemal_Atatürk" title="wikilink">Mustafa Kemal Atatürk</a></td> <td><a href="George_Washington" title="wikilink">George Washington</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>Mevcut Başkan</td> <td><a href="Recep_Tayyip_Erdoğan" title="wikilink">Recep Tayyip Erdoğan</a></td> <td><a href="Joe_Biden" title="wikilink">Joe Biden</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>Mevcut Başkan Yardımcısı</td> <td><a href="Fuat_Oktay" title="wikilink">Fuat Oktay</a></td> <td><a href="Kamala_Harris" title="wikilink">Kamala Harris</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>Mevcut Dışişleri Bakanı</td> <td><a href="Mevlüt_Çavuşoğlu" title="wikilink">Mevlüt Çavuşoğlu</a></td> <td><a href="Antony_Blinken" title="wikilink">Antony Blinken</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>Mevcut Savunma Bakanı</td> <td><a href="Hulusi_Akar" title="wikilink">Hulusi Akar</a></td> <td><a href="Lloyd_Austin" title="wikilink">Lloyd Austin</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>Kuruluş</td> <td>24 Temmuz 1923 (<a href="Lozan_Antlaşması" title="wikilink">bağımsızlık tanındı</a>) 29 Ekim 1923 (<a href="Türkiye'de_cumhuriyetin_ilanı" title="wikilink">cumhuriyet ilan edildi</a>) 7 Kasım 1982 (<a href="Türkiye_Anayasası" title="wikilink">mevcut anayasa</a>)</td> <td>4 Temmuz 1776 (<a href="Amerikan_Bağımsızlık_Bildirisi" title="wikilink">bağımsızlık ilan edildi</a>) 3 Eylül 1783 (<a href="Paris_Antlaşması_(1783)" title="wikilink">bağımsızlık tanındı</a>) 21 Haziran 1788 (<a href="Amerika_Birleşik_Devletleri_Anayasası" title="wikilink">mevcut anayasa</a>)</td> </tr> <tr class="even"> <td>Resmi Dil</td> <td><a href="Türkçe" title="wikilink">Türkçe</a></td> <td>Federal düzeyde yok (fiilen <a href="İngilizce" title="wikilink">İngilizce</a>)</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Para Birimi</td> <td><a href="Türk_lirası" title="wikilink">Türk lirası</a> (₺) (TRY)</td> <td><a href="Amerikan_doları" title="wikilink">Amerikan doları</a> ($) (USD)</td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Gayri_safi_yurt_içi_hasılalarına_göre_şehirler_listesi" title="wikilink">GSYİH (nominal)</a></td> <td>$845 milyar (2022) (20.)</td> <td>$22.940 trilyon (2021) (1.)</td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Dış_borca_göre_ülkeler_listesi" title="wikilink">Dış Borç (nominal)</a></td> <td>$1.843 trilyon (2018 4. Çeyreği)</td> <td>$20.740 trilyon (2018 4. Çeyreği)</td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Satın_alma_gücü_paritelerine_göre_ülkeler_listesi" title="wikilink">GSYİH (SGP)</a></td> <td>$3.0 trilyon (2022)</td> <td>$22.940 trilyon (2021)</td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Kişi_başına_nominal_GSYİH_değerlerine_göre_ülkeler_listesi" title="wikilink">GSYİH (nominal) kişi başı</a></td> <td>$9864 (2022)</td> <td>$69.375 (2021)</td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Kişi_başına_satın_alma_gücü_paritelerine_göre_ülkeler_listesi" title="wikilink">GSYİH (SGP) Kişi Başı</a></td> <td>$35.624 (2022)</td> <td>$69.375 (2021)</td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="İnsani_Gelişme_Endeksi'ne_göre_ülkeler_listesi" title="wikilink">İnsani Gelişme Endeksi</a></td> <td>0.820 (çok yüksek)</td> <td>0.926 (çok yüksek)</td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Göçmen" title="wikilink">En Büyük Göçmen Gurup</a></td> <td>3.710.000<a href="#fn2" class="footnote-ref" id="fnref2" role="doc-noteref">2</a></td> <td>~5.025.817<a href="#fn3" class="footnote-ref" id="fnref3" role="doc-noteref">3</a> <a href="Çinli_Amerikalılar" title="wikilink">Çinli Amerikalılar</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Uluslararası_rezervler" title="wikilink">Döviz Rezervleri</a></td> <td></td> <td>126.026 (milyon USD)</td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Savunma_harcamalarına_göre_ülkeler_listesi" title="wikilink">Askeri Harcama</a></td> <td>17,7 Milyar Dolar (2020)<a href="#fn4" class="footnote-ref" id="fnref4" role="doc-noteref">4</a></td> <td>610 Milyar Dolar (GSYİH'nin %3,1'i) (2018)</td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Asker_sayısına_göre_ülkeler_listesi" title="wikilink">Askeri Personel</a></td> <td>512.000 (toplam) <ul> <li>355.800 (aktif)</li> <li>152.100 (paramiliter jandarma)</li> <li>4700 (aktif sahil güvenlik)</li> <li>378.700 (yedek personel)</li> </ul></td> <td>2.206.350 (nüfusun %0,67'si) <ul> <li>1.348.400 (aktif)</li> <li>857.950 (yedek)</li> <li>0 (paramiliter)</li> </ul></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Nükleer_silaha_sahip_devletler_listesi" title="wikilink">Nükleer Silah Başlıkları</a> aktif/toplam</td> <td>0</td> <td>1600 / 6450 (2019)</td> </tr> <tr class="odd"> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> </tbody> </table> <section class="footnotes footnotes-end-of-document" role="doc-endnotes"> <hr /> <ol> <li id="fn1" role="doc-endnote"><a href="#fnref1" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn2" role="doc-endnote"><a href="#fnref2" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn3" role="doc-endnote"><a href="#fnref3" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn4" role="doc-endnote"><a href="#fnref4" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> </ol> </section>